Kritikken av «Den forseglede ordre»
Kaj Skagens testamente
Av Trond Berg Eriksen
Ikkje før var vi ferdige med Kaj Skagens omfangsrike noregshistorie, Norge, vårt Norge (2018), så legg han ein omfattande og detaljert sjølvbiografi på bordet. Tidlegare har Skagen biografert antroposofen og mystikaren Rudolf Steiner og halde rekneskap over sitt eige liv med ei rekkje refleksjonar og meditasjonar.
Poeten, essayisten og biografen Skagen er vorten ei røyst som gjer ein nyfiken, med tydelege innvendingar og åtak. Kva har han funne på denne gongen? Han kan ikkje rekna med applaus for alle innfall og utfall, for irritasjonane er ein del av programmet hans.
Han ristar gjerne av seg både tilhengjarar og beundrarar undervegs om han kjenner at han har noko viktig å seia. Om ein sluttar seg til røyndomsforståinga hans, er det i beste fall på vilkår, det gjeld også dei som kjenner forfattarskapen godt og grundig.
Skagen har drive systematisk sjølvutforsking og ikkje sjeldan vore like brutal overfor påståtte meiningsfellar som overfor ideologiske motstandarar. Norge, vårt Norge var eit eigenrådig portrett av den nasjonale arven. Skagen illustrerer det gamle nietzscheanske imperativet om «utidssvarenhet».
Å gå på tvers av yndlingstankar i samtida har vorte ein sport hjå Skagen. Det viktigaste er å gje røyst til meiningar som er vortne umogelege å hevda. Skagen er ein talefør essayist som utnyttar og nyttar ytringsfridomen aktivt og aggressivt.
Det er ikkje alltid han kjem ned på føtene. Men ikkje sjeldan gjer han seg så tvilsam med vedkjenningane sine at sjølv tonedøve lesarar må skjøna at den forvirringa han målber, faktisk er vilja og planlagd. Den forseglede ordregjer fyrst nytte for seg som ei samling sokratiske kvepsestikk.
Arvegods
Portrettet av faren, kunstmålar og lærar, er eit gjennomgangstema i sjølvbiografien. Den originale, uføreseielege og omflakkande skulemeisteren spelar ei nøkkelrolle i Skagens freistnad på å forklara korleis livet vart som det vart. Kverulantrolla, skjønar vi, var delvis arvegods.
Det at Skagen voks opp som lærarbarn utan å vera heime nokon stad, vert av forfattaren sjølv skjøna som ein nøkkel til rotløysa hans og det å vera budd på oppbrot. Men vegen frå bedehuset til hippietilværet rommar òg ei noregshistorie frå dei siste 50 åra. Skagen har vore svak for det alternative på alle vis.
På vegen frå Kragerø til Ulriken vart helvetestrua, jomfrufødselen, oppstoda og arvesynda brått ein dag utilgjengeleg mark for den søkjande ungdomen. Poul Madsen hadde gjeve form til Skagens episodiske kristendom. Den moralske kompromissløysa var alltid det som tente begeistringa hans. Det religiøse terrorregimet, som han seinare kallar bedehuset, hadde utspela rolla si.
Brått slo han døra att. Dei uklare grensene mellom tru og opprør gjer det vanskeleg å vita om vi les ei bok eller eit liv. Men mange spor førte den kvilelaust nyomvende vidare under andre faner. Sjølv seier han: «Jeg lette etter et lys som aldri ville slukne.» «Alt som ikke glødet av et umiddelbart, indre, lidenskapelig liv, var løgn.»
Det som byrja ved Neslandsvatn, og ei illustrert utgåve av Kama Sutra, heldt vidare fram til Forsøksgymnasets politiske univers og seinare til Steiners fang. I ein overgang var Skagen tiltrekt av Stalin og Maos lille røde. Brått vart det slutt – slik som med kristendomen. Alkoholen og Buddha fortrengde Lenin. «Psykedelisk-okkult anarkisme» kallar han sjølv det som vart ein viktig stasjon på vegen.
Vi møter Bob Dylan og Leonard Cohen pluss ein parade av kjærastar som danna mellombelse opphaldsstader. Anarkisten nyttar tidvis temmeleg mykje sprit og det som verre er. Om det er sant, alt han skriv, må vi rose fysikken hans. At han er uthalden og har evne til fornying, bergar han frå den eine duellen etter den andre.
Om dei politisk radikale skriv han som avskilshelsing: «De representerte en gang fremskrittet, de nye og uredde tanker. Idag representerer de dogmatisme og etterplapring, motetenkning og masseadferd», heiter det i den særs viktige boka Bazarovs barn (1983). Nye vener, nye fiendar.
Konsekvent røyst
Skagen skreiv solide bokmeldingar i Arbeiderbladet i ei årrekkje. Dei var i ein stil for seg. Her kunne han vera både sakleg og sakkunnig. Den lange kjærleikshistoria med antroposofien byrja med Jens Bjørneboe som førebilete og rettleiar. Det fiktive tablået bar òg preg av Hesses roman om Steppeulven.
Skagen las og skreiv motkulturelle bøker i utkanten av samfunnet, som han kallar det. Han vart aldri ein utbrend hippie. Langt ifrå. Det har alltid vore lite system i tenkinga hans, men likevel har han, når vi no skal summera opp, vore ei samanhengande og konsekvent røyst. Den romantiske føresetnaden var gjeven med draumen om sanningsmartyren. Og dessutan skrekkvisjonen: «Mitt liv var på vei inn i den grå borgerligheten som er alle tings død.»
Den forseglede ordre gjer Skagens val av filosofiske og ideologiske preferansar langt meir forståeleg enn han har makta tidlegare. I ein viss forstand har alle bøkene hans vore sjølvbiografiske, fordi forfattaren hentar materien frå eigen tvil og tru.
Grenselina mellom dei faktiske røynslene og fridomen til diktverket har alltid vore utydeleg hjå Skagen. Han er sjølvsagt òg ein diktar når han skriv om seg sjølv. Rett nok leverer Skagen ein apologi for livet sitt, men han held òg fram det diktariske og polemiske prosjektet sitt.
Her er vi nærleiken av det augustinske: «Jeg ble et problem for meg selv.» Det permanente opprøret som Skagen har ynskt og framleis ynskjer seg, er nok langt eldre og langt meir ålmennmenneskeleg enn Friedrich Nietzsches og Rudolf Steiners generasjonar, som i praksis har levert dynamitten til Skagens fyrverkeri endå ein gong. Likevel. Berre det at han har halde ut så lenge, fortener respekt og vørdnad.
Skagen har noko felles med Augustin og sjølvoppgjeret hans i Confessiones. Det konsekvente og ustoppelege ved Skagens kulturkritikk held fram med same energi her som i diktverka og noregshistoria. Han ber ikkje om orsaking for noko.
Trond Berg Eriksen er professor i idéhistorie ved Universitetet i Oslo.
Dag og Tid, 13. september 2019.
I kapittel 66, ’En ny besettelse’, av Kaj Skagens selvbiografi «Den forseglede ordre. Opplevd og tenkt 1949–2019» blir den etter hvert 42 år gamle poeten, romanforfatteren og essayisten pappa for andre gang. Situasjonen er velkjent for skrivende mennesker: den nye gjøkungen som skyver alt annet, og særlig boken man brenner etter å få ferdig, ut av reiret. For Skagen er den nyfødte, en datter, ikke bare en hjelpeløs menneskeskapning med høyst konkrete behov som det er foreldrenes like privilegerte som forbannede plikt å tilfredsstille, men «en tilsynekomst av det transcendente», «et hellig vesen» som det er hans oppgave å verne mot en grunnfalsk verden. Samtidig møter han i en drøm Ingmar Bergman som sier til ham: «En eneste gang ser mennesket sitt liv. Du er forfatter, det er din formel. Bli der, eller det går deg ille.» Slik blir hverdagen som familiefar ikke bare en praktisk utfordring, men et eksistensielt drama der selve overlevelsen som kunstner står på spill.
Skildringen av forfatteren i rollen som grenseløs far, for eksempel den vanvittig tidkrevende dietten han ser seg tvunget til å diske opp med siden barnet ikke kan spise eller drikke noe av det som tilbys i vanlige norske butikker, har velkommen humor og selvironi, men kan også leses som et konsentrert uttrykk for den utholdenheten forfatteren legger for dagen når han forfølger de minste bevegelser og pip i sitt eget sjeleliv. Det ligger allerede i den skjebnetunge tittelen, «Den forseglede ordre»: å være Kaj Skagen innebærer i stort som i smått ikke bare et biologisk og sosialt faktum, men en høyere bestemmelse, et kall.
I det ytre er «Den forseglede ordre» organisert som en tradisjonell biografi, der livet legges fram i kronologisk orden, fra barndom i et kjærlighetsløst, strengt kristent lærerhjem til leting etter en egen livsvei gjennom først Kristelig Folkepartis ungdom, deretter SUF m-l og endelig anarkismen og antroposofien. Hertil kommer tidlige kunstnerdrømmer, den første, famlende tilnærmingen til kvinner, bokdebut i 1971 og utviklingen av et selvstendig forfatterskap, ekteskap, skilsmisser, nytt ekteskap, barn, reiser: i sum ingen enestående biografi for en norsk forfatter født i 1949. Betydning får den av å tilhøre og nedskrives av Kaj Skagen.
Skapelsen av et eget jeg følger hele tiden det samme bevegelsesmønsteret. Under ørkesløs, pinefull omflakking i en sjel som snart kan minne om en ørken, snart en jungel, ser han plutselig lyset. Det skjer alltid som et overrumplende brudd med fortiden, en åpenbaring, inngivelse. Typisk er hvordan forfatterkallet kommer til ham under en hyttetur i Vassfaret: «Mellom harmen og stjernene kom språket som et lyn. Uvilkårlig knyttet jeg nevene og fant ordene, og ropte dem til meg selv: Jeg skal bli forfatter og fortelle hele verden hva jeg opplever!» På bussen mellom Helsfyr og Slottsparken tar han farvel med sin marxisme-leninisme, og det første skikkelig erotiske møtet arter seg slik: «Det var som om alle verdens blomster la seg om kroppen min fra alle kanter. På ett sekund lukket det store verdenshavet seg og frelste meg fra en ond skjebne.»
«Den forseglede ordre» er blitt en konsekvent gjennomført, intenst selvbetraktende, stolt selvhøytidelig og hele tiden nådeløst selvutleverende fortelling om jeg-et, der forfatteren uten opportunistiske sideblikk suverent bestemmer hva som er vesentlig og uvesentlig. Her utkjempes ikke de viktige krigene i Vietnam, Mellom-Amerika, Midtøsten eller Afghanistan, men i den egne sjelen. Ved siden av forfatteren selv er den autoritære og uberegnelige, patologisk sjalu og nærtagende, men også kunstnerisk begavede faren den eneste personen som trer tydelig fram. Forfatterens opprulling av sitt eget liv begynner og slutter med bildet av ham, hvis jeg ser bort fra et «Apokalyptisk etterord» som burde ha vært redigert bort fordi det ikke tilfører teksten noe nytt, bare svekker en flott slutt.
Kaj Skagen er i sjelden grad ett med sine ideer, så det utbyttet selvbiografien hans gir, vil sannsynligvis måtte svinge i takt med hvor nært leseren selv står forfatteren og forfatterskapet. For egen del er jeg antroposofisk uskolert og uinteressert i Rudolf Steiner, selv om det neppe er derfor mottakerapparatet mitt svikter når det for eksempel utsettes for finanalyser av for lengst overståtte damehistorier. Enda mindre glede vekker det når forfatteren går i krigen for bokutgivelser som møtte – riktignok både urimelig brutal og ofte lite kompetent – kritikermotstand for 30–40 år siden. Med sin europeiske orientering, halsstarrige idealisme og romantiske patos har Kaj Skagen i snart et halvt århundre vært et unorsk og utidsmessig korrektiv i en litterær offentlighet som er så liten at størrelsen selv fremmer innavl og stammeinstinkter. Er det noe som ikke kler denne forfatteren, så er det et krenket og retthaversk selvforsvar.
Klassekampen, 7. september 2019.
Jeg mistenkeliggjøres i grumsete bokanmeldelse. Kaj Skagens svar på Erle Marie Sørheims anmeldelse. Aftenposten, 18. september 2019.
Kaj Skagen og Per Buvik om Den forseglede ordre
Forside >Sakprosa >Den forseglede ordre >Kritikken av «Den forseglede ordre»